Ένας από τους πιο γνωστούς προιστορικούς οικισμούς της Κύπρου, ένα εντυπωσιακό δείγματα πρώιμης, μόνιμης εγκατάστασης ανθρώπων.
Στην κοιλάδα του ποταμού Αγίου Μηνά, στους πρόποδες του Τροόδους απλώνεται ο νεολιθικός οικισμός της Χοιροκοιτίας. Η Xοιροκοιτία είναι ο καλύτερα διατηρημένος προϊστορικός οικισμός της Kύπρου, που χρονολογείται από την μεταγενέστερη φάση της ακεραμικής νεολιθικής περιόδου. Ο οικισμός είναι κτισμένος στην απότομη πλαγιά ενός λόφου που βρίσκεται στη δυτική όχθη του ποταμού Μαρωνίου, σε απόσταση 6 χλμ. από τη θάλασσα. Το όνομα της διεκδικούν πολλές πιθανές εκδοχές σε σχέση με την προέλευσή του, αλλά καμιά δεν είναι απολύτως τεκμηριωμένη. Στα δυτικά, όπου ο οικισμός δεν είναι φυσικά οχυρωμένος, ανεγέρθηκε ένας πλατύς τοίχος περίφραξης. Το κτίσιμό του προϋποθέτει συλλογική προσπάθεια, γεγονός που υπονοεί σύνθετη κοινωνική οργάνωση. Αποτελεί ένα από τα στο νησί και όχι τυχαία το 1998 κηρύχθηκε Μνημείο Παγκόσμιας Κληρονομιάς από την UNESCO.
Οι οικίες της Νεολιθικής Χοιροκοιτίας ήταν απλά κατασκευασμένες. Είχαν κυκλικό σχήμα και ήταν χτισμένες στη βάση τους με λιθάρια, ενώ στο πάνω μέρος τους με πλιθάρια και πηλό. Τη στέγη αποτελούσαν οριζόντια δοκάρια, πάνω στα οποία υπήρχαν καλάμια και κλαδιά, καλυμμένα με πηλό. Στο κέντρο των κατοικιών υπήρχε «εστία και οπή που χρησίμευε για την έξοδο καπνού. Οι πλείστες νεολιθικές κατοικίες διέθεταν μεσοπάτωμα, το οποίο πιθανότατα χρησίμευε σαν αποθηκευτικός χώρος. Τα κατώφλια ήταν υπερυψωμένα, τα θυρώματα μικρά για προστασία από τις πλημμύρες. Φαίνεται πως το εσωτερικό των οικιών κοσμείτο με τοιχογραφίες. Ωστόσο η κακή κατάσταση των τοιχογραφιών δεν επιτρέπει στους μελετητές να συμπεράνουν «αν τα διακοσμητικά σχέδια είναι γεωμετρικά ή εικονιστικά».
Οι κάτοικοι της Χοιροκοιτίας, για να εξασφαλίσουν την τροφή τους ασχολούνταν με τη γεωργία και κτηνοτροφία, μιας και η θέση του οικισμού καθιστούσε τα θαλάσσια προϊόντα δευτερεύοντα στην διατροφή τους. Κατασκεύαζαν εργαλεία από πυριτόλιθο, ασβεστόλιθο, διαβάση και οστά ζώων τα οποία και χρησιμοποιούσαν για τη συλλογή τροφής και όχι μόνον. Η γεωργία βασιζόταν κυρίως στην καλλιέργεια δημητριακών, οσπριωδών και φακών. Οι κάτοικοι της Χοιροκοιτίας εμπλούτιζαν τη διατροφή τους και με καρπούς που περισυνέλεγαν από άγρια δέντρα, όπως φιστικιές, συκιές, ελιές και δαμασκηνιές. Παράλληλα, οι κάτοικοι του οικισμού εξέτρεφαν σε χώρους έξω από το χωριό, κυρίως πρόβατα, αίγες και χοίρους.
Οι νεκροί θάβονταν σε λάκκους μέσα στα σπίτια. Ο λάκκος του νεκρού γέμιζε με χώμα και καλυπτόταν με επίστρωση πηλού, αποκαθιστώντας μ’ αυτόν τον τρόπο το δάπεδο της οικίας. Οι τάφοι ήταν ατομικοί και οι νεκροί ενταφιάζονταν με το σώμα πλαγιασμένο, συνήθως στη δεξιά πλευρά. Η στάση του σώματος είναι συνεσταλμένη και όπως παρατηρούν οι μελετητές ο βαθμός της συστολής εξαρτιόταν από την ηλικία του νεκρού. Στους τάφους τοποθετούνταν κτερίσματα ανάλογα με το φύλο του νεκρού. Συχνά τους τάφους τόσο γυναικών όσο και ανδρών, συνόδευαν σπασμένα πέτρινα αγγεία. Άλλο ταφικό έθιμο ήταν η τοποθέτηση πέτρας, ακατέργαστης ή λαξευμένης, πάνω στο σώμα του νεκρού. Μ’ αυτόν τον τρόπο πίστευαν πως εμπόδιζαν την επιστροφή του νεκρού στον κόσμο των ζωντανών.
Στο χωριό, του οποίου ο πληθυσμός εκτιμάται ότι ήταν περίπου 300 κάτοικοι δεν βρέθηκε χώρος λατρείας. Όπως συμπεραίνουν οι αρχαιολόγοι από τους σκελετούς τάφων της Χοιροκοιτίας, οι κάτοικοι ήταν κοντοί (1,60μ. περίπου οι άντρες και 1,50μ. οι γυναίκες) και πέθαιναν σε ηλικία 25-40 χρόνων.
Ο οικισμός της Χοιροκοιτίας, όπως και άλλοι οικισμοί της προκεραμεικής, εγκαταλείφθηκε ξαφνικά. Με την πάροδο του χρόνου ο χώρος ξανακατοικήθηκε κατά τη νεολιθική περίοδο, όταν πλέον ο άνθρωπος γνώριζε την κεραμεική τέχνη (5000-3900). Από την περίοδο αυτή δεν σώζεται κανένα αρχιτεκτονικό ίχνος στη Χοιροκοιτία. Κοντά στον οικισμό βρίσκονται πέντε πρότυπες κατοικίες. Φτιάχτηκαν ακολουθώντας το Νεολιθικό τρόπο με τις ίδιες μεθόδους και υλικά όπως παλιά αλλά και με αντίγραφα των αντικειμένων που βρέθηκαν στα σπίτια κατά τις ανασκαφές. Στόχος ήταν να δοθεί η πιστότερη απεικόνηση του χωριού όπως ήταν στην αρχαιότητα. Η περιοχή γύρω από τα σπίτια έχει φυτευτεί με φυτά και δέντρα που καλλιεργούνται ή φύονται στην Κύπρο από τους Νεολιθικούς χρόνους.
Μπορεί κανείς να επισκεφτεί το χώρο Δευτέρα- Κυριακή από τις 16/9 - 15/4 μεταξύ των ωρών 8.30 - 17.00 και από τις 16/4 - 15/9 μεταξύ των ωρών 8.30 - 19.30.
